FİİLDE ÇATI - Özne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller / Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller

 

                FİİLDE ÇATI

FİİLDE ÇATI

        Fiil çatısı, en genel ifadeyle yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisidir. “Fiil çatısı” sözü ilk duyulduğunda “Neden çatı denmiş ki?” gibi bir soru gelebilir akıllara. Bir evin çatısını düşünelim (Genelde üçgen şeklinde çizilir) çatının alt kısmına yüklemi koyarsak üstteki iki kenara da özne ve nesneyi koyduğumuzda fiil çatısını oluşturmuş oluruz. Fiillerde çatı veya fiil çatısı dendiğinde aklımıza yüklem-özne-nesne ilişkisi gelmelidir.

        Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir. Konumuzun isminden de anlaşılacağı üzere çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde çatı aranmaz.

1. Özne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller

 (Etken Fiil, Edilgen Fiil, Dönüşlü Fiil, İşteş Fiil)     (çatı ekleri –l,-n,-ş) 

2. Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller 

(Geçişli Fiil, Geçişsiz Fiil, Oldurgan Fiil, Ettirgen Fiil)    (çatı ekleri –t,-tır,-ır,-ar)

1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları (Özne-Yüklem İlişkisi)

Özne – yüklem ilişkisinde, öznenin, eylemin bildirdiği işi nasıl yaptığı önemlidir. Buna göre de fiiller dört grupta incelenir:

 1.1. Etken Fiil: İşi yapan gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere etken fiil denir.

Örnekler

» Babam her gün kitap okuyor.
cümlesinde “okuma” eylemini yapan bir özne (babam) vardır. İşi yapan gerçek bir özne olduğu için bu cümlenin yüklemi etkendir.

» Bu kitabı dün aldım.
cümlesinde “alma” eylemini gerçekleştiren bir özne vardır. Ama bu cümlede bir sözcük olarak verilmemiştir. Özne bir sözcük olarak verilmese de, cümlenin öznesi gizli olsa da cümlede işi yapan belli olduğu için bu cümlenin yüklemi çatısına göre etkendir.

» Bahar gelince ağaçlar güzelleşti.
cümlesinde olduğu gibi sadece canlı varlıklar değil, insan dışındaki varlıklar da özne görevini üstlenebilir. Yukarıdaki cümlede “güzelleşen” ağaçlardır. Cümlede özne olduğuna göre, bu cümlenin eylemi çatısına göre etkendir.

 UYARI  Etken fiiller, nesne – yüklem ilişkisine göre geçişli veya geçişsiz olabilir.

Örnekler

» Benim sözlerimi herkes anladı.
cümlesinde “anlama” işini gerçekleştiren gerçek özne “herkes” sözüdür. Yükleme sorulan “neyi” sorusuna cevap veren “sözlerimi” ise nesnedir. Öyleyse bu cümlenin yüklemi öznesine göre etken, nesnesine göre geçişlidir.

 

1.2. Edilgen Fiil:

İşi yapan gerçek bir öznesi olmayan fiillere edilgen fiil denir. Edilgen çatılı fiillerde özne işi yapan değil, yapılan işten etkilenen durumundadır. Edilgen fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-l” veya “-n” eklerinin getirilmesiyle oluşturulur.

Örnekler

» Futbolcu kırmızı kartla oyundan atıldı.
cümlesinde “atma” işini gerçekleştiren yoktur. Onun yerine “atılma” eyleminden etkilenen “futbolcu” vardır. “Futbolcu” işi yapan değil de yapılan işten etkilenen durumunda olduğundan cümlede “sözde özne” görevindedir. O hâlde “atıldı” eylemi çatısına göre edilgendir.

» Bütün sokaklar temizlendi.
» Kitapların hepsi okundu.
» Kapı hızlı hızlı vuruldu.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem durumundaki fiiller “-l- ve -n-” eklerini almıştır. Ayrıca “temizlenme, okunma ve vurulma” eylemlerini yapan gerçek bir özne de bu cümlelerde verilmemiştir. Onların yerine işten etkilenen “bütün sokaklar, kitapların hepsi, kapı” sözcükleri özne görevini üstlenmiştir.

» Bakkaldan bir ekmek alındı. cümlesinde “alma” eylemini yapan, gerçekleştiren gerçek bir özne yoktur.

   UYARI  Edilgen fiiller, nesne – yüklem ilişkisine göre daima geçişsizdir. Çünkü; edilgen fiillerde nesne gibi görünen öge, daima sözde öznedir.

Örnekler

» Kardeşim, kırtasiyeden güzel bir kalem aldı.
cümlesinde “alma” işini yapan özne (kardeşim) vardır. Cümle gerçek öznesi olduğu için etkendir. Alma işinden etkilenen bir öge, yani nesne cümlede vardır: güzel bir kalem. Öyleyse bu cümle öznesine göre etken, nesnesine göre geçişlidir.

» Kırtasiyeden güzel bir kalem alındı.
cümlesi ise öznesine göre etken değil, edilgendir. Çünkü cümlede “alma” işini yapan gerçek bir özne yoktur. Bu cümlede eylem başkası tarafından yapılmıştır. Başkası tarafından yapıldığı için de öznesine göre edilgendir. Edilgen fiiller nesnesine göre daima geçişsiz olduğuna göre, bu “alınma” eylemi geçişsizdir. Demek ki cümle öznesine göre edilgen, nesnesine göre geçişsizdir.

 1.3. Dönüşlü Fiil:

İşi yapan ve yapılan işten etkilenen gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere dönüşlü fiil denir. Bu tür fiillerde eylemleri yapan özne olduğu gibi, eylemden etkilenen de öznedir. Dönüşlü fiiller, etken fiillere “-l” ve “-n” ekleri getirilerek yapılır.

Örnek(ler)

» Sergen maçı kazanınca sevindi.
cümlesinde, işi yapan “Sergen” olduğu gibi, etkilenen de “Sergen”dir. (Sevinmiştir.) Dolayısıyla bu cümlenin yüklemi dönüşlü eylemdir.

» Sınavı kazandığımı duyunca çok sevindim.
» Sarsıntıyı duyunca hemen telefona sarıldı.
» Dedesi her zaman madalyasıyla övünürdü.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem durumundaki fiiller “-l ve -n” eklerini almıştır. Cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde, öznelerin, yüklemde bildirilen işi “kendi kendilerine yaptıklarını ve yaptıkları işten yine kendilerinin etkilendiklerini” görüyoruz. Dolayısıyla bu eylemler dönüşlüdür.

  UYARI  Edilgen eylem ve dönüşlü eylem; aynı eklerle oluşturulduğundan karıştırılabilir. Edilgen eylem ile dönüşlü eylem arasındaki fark ise şudur:

 Dönüşlü fiillerin gerçek öznesi vardır, edilgen fiillerin ise sözde öznesi vardır.

Örnekler

» Benim sözlerimden çok alındı. (dönüşlü)
cümlesindeki “alındı” fiilinin gerçek bir öznesi vardır: “O”. Dolayısıyla bu cümlenin yüklemindeki eylem dönüşlüdür.

» Marketten deterjan da alındı. (edilgen)
cümlesindeki “alındı” fiilini gerçekleştiren bir özne yok, sadece yapılan işten etkilenen “deterjan” sözde öznesi var. Öyleyse bu cümlenin yüklemindeki eylem edilgen çatılıdır.

» Bu elbise geçen yıl dikildi. (edilgen)
cümlesinde elbise geçen yıl dikilmiş; ama elbiseyi diken belli değil. “Bu elbise” sözcüğü sözde öznedir.

» Ali, durakta tam iki saat dikildi. (dönüşlü)
cümlesinde ise “dikilmek” eylemini yapan ve etkilenen gerçek bir özne (Ali) vardır.

» Bulaşıklar yıkandı. (edilgen)
» Rıfkı akşam yıkandı. (dönüşlü)

 

 1.4. İşteş Fiil:

Fiilde anlatılan işin birden fazla özne tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını gösteren fiillere işteş fiil denir. İşteş fiil, her şeyden önce, birden fazla öznesi olan fiil değil, olabilmesi, meydana gelebilmesi için birden fazla özneyi gerektiren fiildir ve bu fiiller (eylemler), özneler tarafından birlikte veya karşılıklı yapılır. İşteş fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-ş” ekinin getirilmesiyle oluşturulur.

Örnekler

» Çocuklar bahçede top oynadılar.
» Herkes bu konuyu anladı.
Yukarıdaki cümlelerde özne birden fazladır, ancak bu fiiller işteş değildir. Çünkü anlatılan eylem bir özne tarafından yapılabilir, ayrıca “-ş-” eki de almamışlardır.

» Babam öğretmenimle görüşmüş.
cümlesinde özne “babam” sözcüğüdür. Ancak görüşme eylemi bir kişi tarafından gerçekleştirilemez. Bu nedenle “görüşme” fiili işteştir.

» Yeni gelen öğrenci ile tanıştın mı?
» Kuşlar ne de güzel ötüşüyor.”

 >  İşteşlik değişik şekillerde ve farklı anlamlarda karşımıza çıkar:

1.4.1 Karşılıklı Yapma (Karşılıklı İşteş Fiil)

Fiili, birden fazla özne karşılıklı bir şekilde yapar. Bu durumda özneler karşı karşıyadır.

Örnekler

» İki çocuk dövüştü.
» Konuyu uzun uzun tartıştılar.
» Araçlar köprü üzerinde çarpışmış.
» Komşusuyla sabah selamlaştı.
» İki ülke sonunda anlaştı.
Dikkat ederseniz “dövüşme, tartışma” gibi eylemler bir özne ile gerçekleşemez. Bu eylemlerin olması için en az iki kişinin, “çarpışma” eyleminin olması için en az iki aracın olması gerekir.

 

1.4.2. Birlikte Yapma (Birlikte İşteş Fiil)

“-ş” ekini almış olan fiilin, birden fazla özne tarafından birlikte yapılmasıdır. Bu durumda özneler karşı karşıya değil; birlikte, yan yana hareket ederler.

Örnekler

» Bütün çocuklar bağrışıyordu.
» Gel yolcu, vatanın derdine ağlaşalım.
» Ne güzel, bütün kuzular meleşiyor.
» Güvercinler gökyüzünde ne güzel uçuşuyordu.
Bir çocuk bağırabilir, bir kuzu meleyebilir; birden fazla çocuk “bağrışır”, birden fazla koyun da “meleşir.” Yani bu eylemler, “bağrışma, meleşme” bir özne tarafından gerçekleştirilemez. Zaten gerçekleştirilen eylemler de işteş olamaz. SAVAŞ-,BARIŞ-…kalıplaşmış işteş fiillerdir.

 

 UYARI  Türkçede kimi eylemler işteş çatılı eylem gibi görünür; ama bunlardan kimilerinde eylemin birlikte ya da karşılıklı yapılması söz konusu değildir. Bunlarda bir durumdan başka bir duruma geçiş söz konusudur. Bazı kaynaklarda böyle fiillere “nitelikçe işteş” fiiller denir.

 

Örnekler

» Bakım yapılan parklar güzelleşti.
cümlesinde “güzelleşmek” eylemi birlikte ya da karşılıklı yapılmayı değil, bir değişimi bildirir. Bu nedenle bu eylem işteş değildir.

PRATİK YOL

Etken:  özne var,-l-n çatı eki yok.  =Yağmurda kediyi çatının altına sakladık.

Edilgen: özne yok sözde özne var,-l,n var. =Bütün eşyalar yukarıya saklandı.

Dönüşlü: özne var,-l-n var. Hırsız iki gün bir çiftlikte saklanmış.

İşteş: -ş,-iş çatı eki var. 

              2. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları (Nesne-Yüklem İlişkisi)

Bu fiillerin bir kısmı kullanılırken nesneye ihtiyaç gösterir, bir kısmı ise herhangi bir nesne olmadan da kullanılabilir. Bu fiiller dört grupta incelenir:

 2.1. Geçişli Fiil:

Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere geçişli eylem denir. Geçişli fiiller, yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne?” sorularına cevap verirler.

Örnekler

» İçeriden su getirdi.
cümlesinde “getirmek” eyleminden etkilenen varlık “su”dur. Bunu yükleme sorduğumuz “ne” sorusu ile bulabiliriz. Buna göre “getirmek” fiili nesne aldığı için geçişlidir.

» Hakem kaleciyi maçtan attı.
cümlesinde “atmak” eyleminden etkilenen, “kaleci” sözüdür. Bu söz, cümlede nesne olarak kullanılmıştır. Dolayısıyla “atmak” fiili geçişlidir.

 UYARI  Bazı cümlelerde, fiiller geçişli olduğu hâlde nesne bulunmayabilir. Çünkü geçişli fiiller nesne alan ya da nesne gerektiren fiillerdir.

Örnekler

» Yolcular durakta bekliyor.
cümlesinde “beklemek” eylemi geçişlidir. Ama cümlede “nesne” bir sözcük olarak verilmemiştir. Cümle “neyi?” sorusuna cevap verdiği için geçişlidir. Çünkü sonuçta beklenen dolmuş ya da otobüs vardır.

 

2.2. Geçişsiz Fiil:

Nesne almayan, yani “ne, neyi ve kimi?” sorularına cevap vermeyen fiillere geçişsiz fiil denir. Geçişsiz fiillere nesneyi bulmak için “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda cevap alamayız. 

DİKKAT: Önce özneyi bulmalı sonra nesneyi aramalıyız. Ununtma!

Örnekler

» Dayımlar bugün tatile gidiyor.
cümlesinde “gitmek” eylemi nesne almamıştır. Yükleme sorduğumuz “ne, neyi, kimi” sorularından herhangi birine cevap vermiyor.

» Ali’nin sözlerine çok güldük.
cümlesinde de “gülmek” eylemi geçişsizdir. Çünkü “ne, neyi, kimi” sorularına cevap vermiyor.

 

2.3. Oldurgan Fiil

Geçişsiz fiillerin “-r-, -ar-, -er-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişli hale getirilmesiyle oluşturulan fiillere oldurgan fiil denir. Fiilin ilk hali “ne, neyi, kimi?” sorularına cevap vermezken, ikinci hali, yani “-r-, -t-, -tır-” eklerini almış hali, bu sorulara cevap vermektedir.

Geçişsiz Fiil		Oldurganlık Eki		Oldurgan Fiil
uyumak	+	-t-	→	uyutmak
pişmek	+	-r-	→	pişirmek
basmak	+	-tır-	→	bastırmak
gülmek	+	-dür-	→	güldürmek

Örnekler

» Bardakları elinden düşürdü.
cümlesinde “düşmek” sözcüğü geçişsizdir. Bu fiil “-ür” eki ile geçişli hâle getirilmiştir. Fiil geçişsizken geçişli hale geldiği için oldurgan fiildir.

» Çocuk hepimizi güldürdü.
cümlesindeki “gülmek” eylemi geçişsizdir. Bu eylem “-dür” eki ile geçişli hâle getirilmiştir. Sonuçta bu fiil oldurgan fiildir.

 2.4. Ettirgen Fiil:

Geçişli fiillerin “-r-, -ar-, -er-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişlilik derecesinin artırılmasıyla oluşturulan fiillere ettirgen fiil denir. Bu fiillerin bazılarında özne işi başkasına yaptırır.

Geçişli Fiil		Ettirgenlik Eki		Ettirgen Fiil
anlamak	+	-t-	→	anlatmak
duymak	+	-r-	→	duyurmak
sevmek	+	-dir-	→	sevdirmek
kırmak	+	-dır-	→	kırdırmak

Örnekler

» Kitabı öğrencilere okuttu.
cümlesinde “okumak” geçişli, bu eylemden türetilen “okutmak” da geçişlidir.

» Zorluklar sizi yıldırmamalı. (oldurgan fiil)
» Bakkaldan iki ekmek aldırdı. (ettirgen fiil)

FİİLDE ÇATI SORULARI

1. Aşağıdaki atasözlerinin hangisinde, altı çizili söz sözde özne değildir?

A) Ay ışığında ceviz silkilmez.

B) Irmak kenarına çeşme yapılmaz.

C) İki baş, bir kazanda kaynamaz.

D) Bir pire için bir yorgan yakılmaz.

E) Buğday yanında acı ot da sulanır.

 

2. Aşağıdaki dizelerden hangisinin yükleminde çatıdan söz edilemez?

A) Sabahleyin gökyüzü parlak, ufuk açıktı.

B) Güneşli bir havada yaylımız yola çıktı.

C) Çiçekliyor duvarı ocağın akisleri.

D) Bu akisle duvarda çizgiler beliriyor.

E) Kalbime ateş gibi şu satırlar giriyor.

 

3. Dil ile düğümlenen, diş ile çözülemez.

Aşağıdakilerden hangisinin yüklemi, öznesine göre çatı yönüyle bu cümle ile özdeştir?

A) Sözcükler, deneyimlerin unutulmamasını sağlar.

B) Düşünce iyi anlatılamazsa, yapılması gereken işler doğru yapılamaz.

C) Kelimelerin de tecrübeler kadar önemli olduğunu anlamak, bana yıllara mal oldu.

D) Çok bilenler konuşmaz, çok konuşanlar bilmez.

E) Ya sus ya da susmaktan değerli şeyler söyle.

 

4. Aşağıdaki atasözlerinden hangisinin yüklemi edilgen fiil değildir?

A) Başa gelmeyince bilinmez.

B) Denize düşen yılana sarılır.

C) Dilenci bir olsa, şekerle beslenir.

D) Beyden gelen bey sayılır.

E) İnsan sözünden, hayvan yularından tutulur.

 

5. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde "sınıf başkanı" sözü, sözde özne göreviyle kullanılmıştır?

A) Senin arkadaşın Deniz, sınıf başkanı seçildi.

B) Sınıf başkanı, en yüksek notu aldığı için seviniyor.

C) Müdür yardımcısı, sınıflara listeleri dağıtacak bir sınıf başkanı arıyor.

D) Eksik kitapları alması için, sınıf başkanı görevlendirildi.

E) Sınıf başkanı olmadan, kimse listeye adını yazdıramıyordu.

 

6. Aşağıdaki cümlelerden hangisi özne-yüklem ilişkisi yönünden ötekilerden farklıdır?

A) Sınavla ilgili düşüncelerinize bütün öğretmenler katılıyor.

B) İzmir'deki toplantıya mutlaka siz de katılmalısınız.

C) Pazardan aldığımız balın içine şeker katılmış.

D) Ana caddedeki insan seline biz de katıldık.

E) Bahçede oynayan çocukların oyununa büyükler de katıldı.

 

7. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde gizli özne, sözde özne göreviyle kullanılmıştır?

A) Her fırsatta, yaptıklarıyla övünüyor.

B) Arkadaşlarına haksızlık yapmakla suçlanıyor.

C) Saatin sekizi geçtiğini fark edince aceleyle giyindi.

D) Bizim işyerine tam iki yıl sonra internet bağlandı.

E) Sözleşmeler ve öteki belgeler, dün akşam Ankara'ya gönderildi.

 

8. "Planlama konusunda nihayet anlaştılar." cümlesindeki özne – yüklem ilişkisi aşağıdakilerden hangisinde vardır?

A) Yabancı dil konusunda, daha sonra yine tartışalım.

B) Bekçiyi gören çocuklar kaçıştılar.

C) Bu kitapları size, en kısa sürede ulaştırırım.

D) İzmir'de başlarına gelenleri düşününce birbirlerine bakıp gülüştüler.

E) Erken çıkan görevliler, son otobüse yetiştiler. 

 

9. I. Öğretmeni gelmeyen sınıftaki öğrenciler bağrışıyordu.

II. Yolun karşısından geçen arkadaşıyla selamlaştı.

III. Bir yanlışlık olduğu konusunda sizinle birleşiyoruz.

IV. Son yolcu vapuru da iskeleye yanaştı.

V. Bu konulardaki düşüncelerinizi bizimle paylaşın.

Numaralanmış cümlelerden hangilerinde karşılıklı yapma anlamı yoktur?

A) I. ve II.   B) III. ve V.   C) II. ve V.   D) I. ve IV.   E) II. ve V.

 

10. Aynanın karşısına geçip uzun uzun süsleniyor.

Bu cümlenin yüklemiyle aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi arasında çatı yönünden benzerlik vardır?

A) Saatlerce, görevlinin gelmesi beklendi.

B) İstanbul, geceleri denizden çok güzel görünür.

C) Pazar dağıldıktan sonra, bütün sokak temizlendi.

D) Balkondaki çiçekler her sabah sulanacak.

E) Programa kimlerin katıldığı kimseye söylenmedi.

 

11. Aşağıdaki atasözlerinden hangisinde altı çizili söz, sözde öznedir?

A) Alet işler, el övünür.

B) Arşın malı, kantar ile satılmaz.

C) Borç, iyi güne kalmaz.

D) Bir koyundan iki post çıkmaz.

E) Atılan ok geri dönmez.

 

12. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi çatı bakımından diğerlerinden farklıdır?

A) Dün akşamki konuşmamızdan alınmış.

B) Gelmeyenler arasında senin adın da okunmuş.

C) Ay, bu akşam daha parlak ve güzel görünüyor.

D) Depremden sonra İzmir'e taşındılar.

E) Ders başlamadan önce hepiniz burada bulunmalısınız.

 

13. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde özne de sözde özne de yoktur?

A) Böyle gürültülü bir yerde durulmaz.

B) Kaybolan tarihi eserler, bütün ülkelerde aranıyor.

C) Bu binalar, değerinden çok ucuz fiyata satıldı.

D) Öğleye kadar evin bütün odaları temizlendi.

E) İlk gün, öğrencilere okumanın önemi anlatıldı.

 

14. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yükleminde, "karşılıklı" ya da "birlikte" yapma anlamı yoktur?

A) Dostlarla bir araya gelip geçmişi andıkça gülüşürüz.

B) Hiç kimseye söylemeden, rüyalarda buluşuruz.

C) Gidenlerin ardından belki biz de yetişiriz.

D) Bir araya gelince saatlerce konuşuruz.

E) Eski dostlarla, ancak cenaze merasimlerinde görüşürüz.

 

15. Aşağıdaki cümlelerden hangisi, özne-yüklem ilişkisi yönüyle farklıdır?

A) Erdem Bey, geçen yıl aramıza katıldı.

B) Okuyacakları kitaplar çocuklara dağıtıldı.

C) Sergilenen tabloların tümü, ilk gün satıldı.

D) Toplantının ne zaman yapılacağı haber verildi.

E) Yarışma için, her sınıftan üç öğrenci seçildi.

 

16. I. Dün, iskelede bir ilkokul arkadaşımla karşılaştım.

II. Ben, yarına kadar size telefonla ulaşırım.

III. Gölgesine sığındığımız çınarın dallarında serçeler ötüşüyordu.

IV. Parayı alan çocuk, hemen kalabalığa karıştı.

V. Kimseyle anlaşamayan inci, bu arkadaşıyla çok iyi anlaşıyordu.

Numaralanmış cümlelerden hangi ikisinde, karşılıklı yapma anlamı vardır?

A) I. ve II.   B) III. ve IV.   C) II.ve V.   D) II. ve IV.   E) I. ve V.

 

CEVAP ANAHTARI

1-C   2-A   3-B  4-B  5-D  6-C  7-B  8-A  9-D  10-B  11-B  12-B  13-A  14-C  15-A  16-E