- ZOR BULUNAN SES OLAYLARI SERİSİ -

VOL 1 - ÜNLÜ DÜŞMESİNİN ZOR BULUNAN ÖRNEKLERİ

Ünlü Düşmesi

TÜRK DİL KURUMU ünlü düşmesi hakkında şu açıklamayı yapıyor:

1. İki heceli bazı kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki dar ünlüler düşer:

ağız / ağzı, alın / alnı, bağır / bağrım, beniz / benzi,

beyin / beynimiz, boyun / boynu, böğür / böğrüm, burun / burnu,

geniz / genzi, göğüs / göğsün, gönül / gönlünüz, karın / karnı,

oğul / oğlu vb.

2. (dikkat et) Ünlüyle başlayan ek aldıklarında vurgusuz orta hecesindeki dar ünlüsü düşen kelimelerle oluşturulan ikilemelerde ikinci kelimenin dar ünlüsü düşmez:

ağız ağıza,

burun buruna,

koyun koyuna (yatmak),

omuz omuza, devirden devire,

nesilden nesile,

oğuldan oğula,

şehirden şehire vb.

3.(dikkat et) İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez:

içerde değil içeride,

dışardan değil dışarıdan,

ilerde değil ileride,

şurda değil şurada,

burda değil burada,

orda değil orada,

yukarda değil yukarıda,

aşağda değil aşağıda vb.

Yukarıda TDK’nin ünlü düşmesi ile ilgili açıklamalarını okudunuz. Zaten bildiğiniz şeyler olduğuna eminim.

Şimdi zor bulunan ünlü düşmesi örneklerini inceleyelim. Bu örnekleri en az iki kere inceleyin. Hatta defterinize not alın. Ne kadar göz aşinalığınız olursa sorularda bu örnekleri o kadar çabuk bulursunuz. Bu da size sınavda zaman kazandırır.

Besi- le > Besledi

Beniz - e > Benzedi

Sızı – la – dı > Sızladı

Koku – la > Kokla

İleri – le – mek > İlerlemek

Yumurta – la – mış > Yumurtlamış

Sarı – ar – mak > Sararmak

fikir – iniz > Fikriniz

Cisim – i > Cismi

Ayır – ıl > Ayrıl

Devir – il – di > Devrildi

Çevir – il – en > Çevrilen

Sıyır – ıl – acak > Sıyrılacak

Kıvır – ım – lı > Kıvrımlı

Devir – e > Devre

Kayıp – ımız > Kaybımız

Yalın – ız > Yalnız

Yanıl – ış > Yanlış

Zülüf – ün > Zülfün

Hapis- i > Hapsi

Sabır – ın > Sabrın

Ufuk – a > Ufka

Kavur – uk > Kavruk

Kavuş -ak > kavşak

Çevir – e > Çevre

Savur – uk > Savruk

Süpür- üntü >süprüntü

NOT 1 : Özel adlarda ünlü düşmesi olmaz:

Sınıfta Ufuk’u göremedim. (Doğru)

Sınıfta Ufk’u göremedim. (Yalnış)

NOT 2 : Bazen şiirlerde hece sayısını eşitlemek için de bazı sözcüklerin bir ünlü harfi düşürülür, düşen sesin yerine “kesme işareti (‘)” konulur.

Karac’oğlan der ki ismim öğerler (Karacaoğlan)

Ağı oldu yediğimiz şekerler

Güzel sever diye isnat ederler

Benim Hak’tan özge sevdiğim mi var

(Karacaoğlan)

Güzelliğin on par’etmez (para etmez)

Bu bendeki aşk olmasa…

(Âşık VEYSEL)

NOT 3 : Yardımcı fiilleriyle oluşturulmuş bazı birleşik fiillerde (Etmek ve olmak ) ünlü düşmesi meydana gelir. Yardımcı fiille birleşen ismin ikinci hecesindeki dar ünlü düşer.

Sabır – etmek > Sabretmek

Küfür – et – di > Küfretti

Hapis – olmak > Hapsolmak

Emir – etmek > Emretmek

Kayıp – ol – muş > Kaybolmuş

Şükür – et > Şükret

Kahır – ol – du > Kahroldu

NOT 4 : Ünlü düşmesi bazen de iki sözcüğün birleşimi sırasında gerçekleşir. Birleşen ilk sözcüğün sonu ve ikinci sözcüğün başı ünlü harf olduğunda bu sözcüklerdeki çarpışan iki ünlüden biri düşer. Bu duruma “ünlü aşınması” adı da verilir.

Sütlü + aş = Sütlaç

Kahve + altı = Kahvaltı

Cuma + ertesi = Cumartesi

Ne + için = Niçin

Ne + asıl = Nasıl

Ne + ise = Neyse (Araya “y” kaynaştırma harfi girmiştir.)

Şu + arada = Şurada

O + arada = Orada

Öyle + ise = Öyleyse

Bu+ öyle = böyle

Şu + öyle = şöyle

NOT5: Kafa karıştıran bir diğer mevzu ise ek eylemlerin (idi, ise, imiş) ünlü düşmesine uğrayıp uğramadıklarıdır. TDK' nin bu konudaki açıklaması şu şekildedir:

Ek Fiilin Yazılışı

Ek fiilin çekimli biçimleri (idi, imiş, ise) ayrı yazılabildiği gibi bitişik olarak da yazılabilir.

Ünsüzle biten kelimelere bitişik olarak yazıldığında i ünlüsü düşer, ayrıca büyük ünlü uyumuna uyar: yorgun-du (yorgun idi), güzel-miş (güzel imiş), gelir-se (gelir ise) vb.

TÜRK DİL KURUMU EK FİİLİN YAZILIŞI maddesini daha ayrıntılı incelemek için tıklayabilirsiniz.